Nhân kỷ niệm 100 năm Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2025), phóng viên (P.V) Báo và Đài Phát thanh - Truyền hình Tuyên Quang đã có cuộc trao đổi với PGS. TS Nguyễn Văn Dững (trong ảnh), nguyên Trưởng Khoa Báo chí, Học viện Báo chí Tuyên truyền về trách nhiệm của người làm báo hiện nay.

P.V: Trong bối cảnh hiện nay, PGS.TS có nhận định như thế nào về vai trò của nhà báo trong truyền tải thông tin về các vấn đề xã hội?

PGS. TS Nguyễn Văn Dững: Trước hết, cùng nhau cần nhận thức rõ về trách nhiệm xã hộị. Trách nhiệm xã hội là cội nguồn của báo chí chuyên nghiệp. Cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, khái niệm báo chí chuyên nghiệp bắt đầu thực thi ở Hoa Kỳ. Lý do là thực tế người ta thấy báo chí luôn bị kẹp, hay chi phối giữa lợi ích chính trị và lợi ích kinh tế. Vậy nên, nhu cầu tất yếu cần xây dựng nền báo chí chuyên nghiệp, thực sự vì cộng đồng, vì sự phát triển, giảm thiểu sự chi phối của các thế lực chính trị hay các tập đoàn kinh tế. Muốn thế, phải mở trường đào tạo nhà báo chuyên nghiệp; trường cao đẳng báo chí đầu tiên ra đời.

Vấn đề xã hội và thông tin về vấn đề xã hội hiện nay:

Việt Nam là nước đang có tốc độ phát triển rất nhanh trong thế giới hội nhập và toàn cầu hóa. Các vấn đề xã hội phát sinh nhanh, nhiều và thậm chí nhiều vấn đề pháp luật, chính sách chưa thể bao quát hết. Thế nên, chúng ta thấy nhiều văn bản pháp luật mới nảy sinh, không ít văn bản bị lạc hậu và phải sửa đổi là thế. Trong bối cảnh phát triển hiện nay, việc nhà báo phát hiện vấn đề xã hội, thông tin, phân tích các vấn đề để hoàn thiện chính sách hoặc gợi mở chính sách mới là điều hết sức cơ bản, cấp thiết.

Đội ngũ nhà báo chúng ta nhìn chung, đã có nhiều nỗ lực trong phát hiện, thông tin, phân tích các vấn đề xã hội nhưng chưa đồng đều và chưa thường xuyên. Bởi vậy muốn làm tốt điều này, đòi hỏi nhà báo phải có nền tảng kiến thức tốt và phương pháp tác nghiệp chuyên nghiệp, phải đắm mình với cuộc sống, phải nhiệt thành với sự nghiệp, phải dấn thân. Nhìn vào đội ngũ nhà báo trẻ để gửi gắm những mong đợi này là không dễ, nhưng chúng ta đã có thế hệ nhà báo làm tốt vấn đề này. Vì họ chịu đọc, chịu học, chịu nghiên cứu thực tế, chịu dấn thân với sự nghiệp báo chí cách mạng, với Nhân dân. Bởi vì, nghề nghiệp luôn đòi hỏi nhà báo phải am hiểu cuộc sống, chịu bồi bổ kiến thức, chịu lăn lộn với nghề và đời sống hàng ngày.

P.V: Sau gần 40 năm đổi mới, đất nước ta đạt được nhiều thành tựu quan trọng, tuy nhiên mặt trái của nền kinh tế thị trường cũng làm xuất hiện chủ nghĩa cơ hội, thực dụng, tham nhũng, lãng phí, một bộ phận trong xã hội phai nhạt lý tưởng, suy thoái về đạo đức, lối sống. Giáo sư cho biết, quan điểm của mình về trách nhiệm xã hội của báo chí trong việc tham gia đấu tranh với các hiện tượng tiêu cực, suy thoái về đạo đức, lối sống của một bộ phận cán bộ, đảng viên, thậm chí ngay cả với những người làm báo?

PGS. TS Nguyễn Văn Dững: Sự phát triển của xã hội luôn có hai mặt là mặt tích cực và tiêu cực. Trong kinh tế thị trường thì hai mặt này càng phơi lộ rõ hơn, vì người ta ngày càng chú trọng lợi ích cá nhân và lợi ích nhóm, thậm chí lợi dụng để trục lợi. Ở bất kỳ vị trí công việc nào, ở cấp nào, thì nhà báo, với trách nhiệm nghề nghiệp-xã hội lớn lao, càng phải bảo vệ lợi ích công, lợi ích xã hội. Đó được coi là thiên chức báo chí và nhà báo, không được lơ là. Vì nghề báo khác với nhiều nghề khác, không phải là nghề tự thân, nghề kiếm sống và càng không phải nghề để làm giàu. Như trên đã nói, báo chí chuyên nghiệp là nghề sinh ra vì cộng đồng, vì sự phát triển và luôn đứng về phía tiến bộ xã hội. Thế nên, chống tiêu cực, tham nhũng, hay phát hiện và nêu ra, thông tin và phân tích những vấn đề xã hội giúp hoàn thiện chính sách, pháp luật đối với nhà báo là hết sức quan trọng. Đó được coi là tiêu chí quan trọng nhất đánh giá năng lực, phẩm chất chính trị, phẩm chất nghề nghiệp và đạo đức nhà báo.

Đã một thời, báo chí chúng ta đi đầu trong phát hiện và đấu tranh chống tiêu cực, tham nhũng cũng như nêu vấn đề mới, cổ vũ chính sách mới,…giúp Đảng và Nhà nước xoay sở ứng phó nhanh với vấn đề và tình hình thực tế, đáp ứng sự phát triển. Chẳng hạn, muốn nêu vấn đề và gợi mở chính sách để giúp phát triển kinh tế miền núi, nhất là kinh tế hộ gia đình, trong điều kịện thiếu thốn đủ thứ và bà con sống phân tán,… thì nhà báo cần “nằm vùng” và thông hiểu, lắng nghe và chia sẻ với bà con, đồng thời thông qua đó phát hiện những tiêu cực ngay từ cơ sở; tránh và đề phòng chỉ nghe một chiều, phản ánh một chiều theo kiểu “bắt tay chỉ việc” từ tòa soạn.

Thời gian gần đây, vai trò trọng yếu này không phải lúc nào, cơ quan báo chí nào cũng quan tâm và làm tốt, thậm chí có một số ít cơ quan báo chí, nhà báo lại hùa vào việc kiếm tiền bất chính. Không được nhầm lẫn khái niệm giữa phát triển kinh tế báo chí với kinh doanh báo chí. Ở Việt Nam, hay phương tây cũng thế thôi, không có khái niệm kinh doanh báo chí nhưng phát triển kinh tế báo chí gắn với công chúng và thị trường, lại rất cần thiết. Vì báo chí gắn với thị trường là gắn với công chúng xã hội. Thông qua đó góp phần làm cho báo chí đi vào cuộc sống. Báo chí chú trọng tuyên truyền chính trị, nhưng như thế chưa đủ mà báo chí còn cần chú ý nhiều hơn đến cuộc sống thường ngày của người dân để phát hiện vấn đề lại quan trọng không kém, và đây chính là sức sống của báo chí, làm thấm quan điểm “Dân là gốc” của Đảng.

P.V: Để thực hiện tốt trách nhiệm xã hội của báo chí trong giai đoạn hiện nay, theo ông, những yếu tố và phẩm chất nào mà người làm báo cần phải rèn luyện?

PGS. TS Nguyễn Văn Dững: Nhà báo thì phải luôn đề cao trách nhiệm chính trị, trách nhiệm pháp lý, trách nhiệm xã hội - nghề nghiệp và trách nhiệm đạo đức. Trong đó, muốn đề cao trách nhiệm xã hội cũng cần nhiều thứ, như trên đã nói. Đó là chuyện hiểu nghề, nắm vững nguyên tắc hành nghề, tác nghiệp để dấn thân; đó là việc thường xuyên bồi bổ kiến thức nền tảng, để giúp mở rộng tầm nhìn và cải thiện phương pháp quan sát cuộc sống; đó là gắn bó máu thịt với Nhân dân, với thực tế, như cố Tổng bí thư Trường Chinh đã nói, “Phong trào cách mạng quần chúng là cái vú sữa của anh chị em làm báo”.

Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng nhắc nhở: “Chưa điều tra, chưa nghiên cứu, thì chớ viết, chớ nói”. Pablo Ruiz Picasso cũng đã đưa ra 3 câu hỏi tạo thành bộ lọc thông tin cho nhà báo khi lựa chọn sự kiện/vấn đề thông tin. Một là sự kiện có thật không? Hai là sự kiện có thật rồi, nhưng có thú vị không? Ba là sự kiện có thật, thú vị nhưng có ích lợi gì không? Báo chí thông tin sự kiện và thông qua đấy phản ánh vấn đề thời sự, nhưng sự kiện và vấn đề ấy phải có thật trong thực tế, phải thú vị, sức hấp dẫn công chúng xã hội, và cuối cùng quan trọng nhất là nó có ích lợi gì cho công chúng xã hội không?

Báo chí ít hấp dẫn, chưa được công chúng xã hội quan tâm chủ yếu là do sự kiện và vấn đề thông tin chưa thật chạm vào đời sống hàng ngày, suy nghĩ hàng ngày của người dân; tức là chưa nêu được những vấn đề xã hội liên quan mật thiết đến đời sống.

Chính vì thế, theo tôi, để thể hiện được trách nhiệm xã hội - nghề nghiệp của mình, quan trọng nhất là nhà báo phải không ngừng tu dưỡng, học hỏi nâng cao trình độ và phải biết dấn thân vì cộng đồng.

P.V: Xin cảm ơn PGS.TS. vì những chia sẻ này. Nhân dịp này, kính chúc PGS.TS luôn mạnh khỏe, tiếp tục có nhiều đóng góp cho sự nghiệp báo chí.