Tục treo câu đối trong nhà ngày xuân là một thú vui tao nhã thể hiện trí tuệ và nghệ thuật chơi chữ của người Việt.

Ý nghĩa của câu đối

Câu đối là hai vế câu song song, đối xứng về nghĩa và âm thanh, mang nội dung thể hiện những mong ước, chúc tụng, hoặc triết lý sống. Mỗi vế câu thường rất ngắn gọn, súc tích nhưng lại chứa đựng ý tứ sâu xa. Trong văn hóa Việt Nam, đặc biệt là dịp Tết, câu đối thường được treo ở những nơi trang trọng như cửa chính, cổng nhà, hoặc bàn thờ tổ tiên. Người ta tin rằng những câu đối đỏ không chỉ mang đến sự may mắn, thịnh vượng mà còn góp phần làm cho không gian ngôi nhà trở nên ấm cúng, rực rỡ hơn trong ngày đầu năm mới.

Câu đối không chỉ thể hiện sự tinh tế của ngôn từ, mà còn gửi gắm những ước nguyện về một năm mới bình an, phát đạt. Những cặp câu đối như: “Tân niên hạnh phúc bình an tiến

Xuân nhật vinh hoa phú quý lai” (Tạm dịch: Năm mới hạnh phúc, bình an tiến tới/Ngày xuân vinh hoa, phú quý về nhà); hoặc: “Xuân sang cội phúc sinh nhành lộc/Tết đến cây tài nở lá hoa” thường là những lời chúc đầy ý nghĩa, nguyện cầu cho một năm tràn đầy phúc lộc, may mắn, vạn sự như ý.

Nhiều gia đình Việt có phong tục xin câu đối đầu năm như một cách cầu may mắn, bình an. Điều này thể hiện khát vọng vươn lên, mong muốn cuộc sống thịnh vượng, an khang của người Việt.

Thú chơi câu đối

Phong tục chơi câu đối vào dịp Tết có từ lâu đời và được duy trì như một hoạt động văn hóa, thể hiện trí tuệ, tài năng và sự sáng tạo của người Việt. Người ta thường đến các hội chợ Tết, các đền chùa để xin câu đối, hoặc tự tay viết những câu đối treo trong nhà. Những ông đồ với thư pháp uyển chuyển, tinh tế đã trở thành biểu tượng không thể thiếu trong không khí ngày xuân. Hình ảnh những ông đồ già ngồi viết câu đối trên những tờ giấy đỏ, người dân xếp hàng chờ xin chữ đã trở thành một bức tranh sống động của mùa xuân Việt Nam.

Chẳng thế mà nhà thơ Vũ Đình Liên đã có bài thơ Ông đồ viết về thú chơi câu đối ngày xuân được nhiều người yêu thích:

Mỗi năm hoa đào nở

Lại thấy ông đồ già

Bày mực Tàu, giấy đỏ

Bên phố đông người qua

Bao nhiêu người thuê viết

Tấm tắc ngợi khen tài:

“Hoa tay thảo những nét

Như phượng múa, rồng bay”

Chơi câu đối ngày xuân còn là một thú vui tao nhã, thể hiện sự am hiểu văn chương và tinh thần lạc quan của người Việt. Thông thường, trong các buổi họp mặt đầu năm, các bậc trí thức, những người yêu thích văn chương thường đối đáp câu đối. Đây là một hình thức thử thách trí tuệ, tài năng và khả năng ứng đối nhanh nhạy. Những câu đối hay, ý nghĩa thường được mọi người tán thưởng, ca ngợi, và người đối lại câu đối cũng phải thể hiện được sự sắc sảo, tinh tế để tạo nên một cặp đối hoàn chỉnh.

Đã có một điển tích nổi tiếng về câu chuyện giữa vua Càn Long của nhà Thanh và Trạng nguyên Phạm Đình Hổ. Trong một lần tiếp kiến, vua Càn Long ra câu đối để thử tài ông:

“Đồ trung mã tẩu, mã hành đao, đao truy kỵ” (Tạm dịch: Trên bản đồ, ngựa chạy, ngựa phi, đao theo ngựa). Phạm Đình Hổ nhanh trí đối lại: “Vân thượng long phi, long quá hải, hải tàng long” (Tạm dịch: Trên mây, rồng bay, rồng qua biển, biển cất giấu rồng). Câu đối của Phạm Đình Hổ không chỉ hoàn hảo về mặt từ ngữ, mà còn thể hiện sự uyên thâm trong kiến thức và sự tinh tế về hình ảnh, đối đáp một cách xuất sắc với ý tưởng sâu sắc về văn hóa.

Những giá trị văn hóa

Không chỉ là một thú vui, phong tục chơi câu đối còn là một cách để gìn giữ, bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống. Qua từng vế đối, những tinh hoa của văn hóa dân gian được truyền tải, từ sự uyên bác trong cách lựa chọn từ ngữ, đến sự tinh tế trong cách diễn đạt ý tưởng. Việc viết câu đối và chơi câu đối còn là dịp để các thế hệ gặp gỡ, giao lưu, trao đổi kiến thức văn học, từ đó nuôi dưỡng niềm yêu thích văn chương, trí tuệ trong cộng đồng.

Cao Bá Quát, một thi sĩ và nhà nho nổi tiếng triều Nguyễn được biết đến với khả năng làm câu đối tài tình. Một lần, khi còn nhỏ, ông được mời đến nhà một vị quan để kiểm tra kiến thức. Trong lúc ngồi chơi, ông thấy một ngọn đèn dầu đang cháy bập bùng và vị quan thử tài ông bằng cách ra vế đối: “Đình tiền tạc dạ nhất chi mai” (Trước sân đêm qua có một nhành mai). Câu đối rất khó, vì vừa phải đối ý, vừa phải đối cảnh, nhưng Cao Bá Quát không hề lúng túng. Ông liền đối lại:

“Liên trì tiểu khê nhất phiến nguyệt” (Ao sen khe nhỏ có một mảnh trăng).

Câu đối của Cao Bá Quát không chỉ hoàn chỉnh về mặt từ ngữ, mà còn tinh tế trong cách miêu tả cảnh vật. “Nhành mai” trong câu đầu được đối bằng “mảnh trăng” trong câu sau, tạo nên sự hài hòa tuyệt đối giữa cả ý và âm.

Bên cạnh những câu đối truyền thống, ngày nay nhiều gia đình còn sáng tạo thêm những cặp câu đối hiện đại, phù hợp với thời thế. Các câu đối này không chỉ chúc phúc cho gia chủ mà còn nhắc nhở về những giá trị đạo đức, tình cảm gia đình, hay những suy nghĩ về cuộc sống. Dù có sự thay đổi theo thời gian, nhưng câu đối ngày Tết vẫn giữ nguyên vai trò là biểu tượng văn hóa đầy sức sống, thể hiện cái đẹp và chiều sâu của ngôn ngữ dân tộc.

Ngày xuân, những câu đối đỏ không chỉ làm đẹp cho ngôi nhà, cho không khí Tết, mà còn lưu giữ trong lòng người những giá trị truyền thống quý báu. Trong từng con chữ, từng nét bút, những giá trị văn hóa cổ truyền vẫn tiếp tục được gìn giữ và phát triển, qua bao nhiêu mùa xuân, bao nhiêu cái Tết.