Dấu ấn làng cổ

Hồi ức về hàng trăm năm trước, nhiều cụ cao niên trong làng nay cũng đã ngót nghét 90 tuổi chỉ nhớ, hồi đó làng Kim Long (nay là Làng văn hóa du lịch Tân Lập) nằm trong một thung lũng nhỏ, bốn bề có núi rừng bao bọc, chỉ có chục nóc nhà thưa thớt. Các thôn, bản nằm dọc theo dòng sông Phó Đáy, giống một con rồng đang cuộn mình. Vì thế, các cụ từ xa xưa đặt tên làng là Kim Long. Tới thời vua Gia Long, để tránh phạm húy, tên làng được đọc lái thành Kim Lung trước khi được Bác Hồ đổi lại thành Tân Lập.

Trong Cách mạng tháng Tám năm 1945, Kim Long được chọn là “Trung tâm Thủ đô lâm thời khu giải phóng”, là nơi liên lạc giữa các vùng Việt Bắc, Tây Bắc và đồng bằng Bắc Bộ. Trải qua bao thăng trầm lịch sử, những giá trị văn hóa làng Kim Long xưa vẫn luôn được lưu giữ, bồi đắp qua thời gian như một mạch ngầm xuyên suốt, bền bỉ. 

Người dân Làng văn hóa Tân Lập tự hào vì vẫn gìn giữ nếp nhà sàn truyền thống.

Dẫn chúng tôi tham quan làng, Bí thư Chi bộ Tân Lập Trương Văn Trình tự hào nói: Tân Trào có rất nhiều thôn nhưng chỉ có duy nhất thôn Tân Lập giữ được trọn vẹn những giá trị văn hóa truyền thống độc đáo và được gọi là làng cổ của người Tày ở Tân Trào.

Ấn tượng đầu tiên khi đến Làng văn hóa du lịch Tân Lập là ngoài những ngôi nhà mới xây 2, 3 tầng hiện đại, thì những nếp nhà sàn cổ đậm bản sắc văn hóa đồng bào Tày vẫn được bà con tôn tạo, giữ gìn. Đây là điều đặc trưng, nổi bật mà ít làng quê nào ở Sơn Dương có được.

Nhà sàn của dân tộc Tày ở Tân Lập thường được xây dựng theo những nguyên tắc số lẻ. Nhà làm bằng gỗ, lợp bằng lá cọ dày, thường từ 3 đến 5 gian, nhà có hai cửa, một cửa chính, một cửa phụ và rất nhiều cửa sổ ở phía trước; cầu thang lên nhà cũng phải có 9 bậc... Nhà sàn của dân tộc Tày không đơn thuần chỉ để ở, nó còn là nơi thể hiện bản sắc văn hóa nếp sinh hoạt, phong tục tập quán. Đặc biệt, làng còn giữ được 34 ngôi nhà sàn cổ với hàng trăm năm tuổi.

 Một trong số đó là ngôi nhà của ông Nông Văn Hạnh, thôn Tân Lập. Ngôi nhà ấy hầu như còn nguyên vẹn, chỉ có 2 đầu chái được tu sửa lại đôi chút. Mái lá cọ, những nét hoa văn, chạm trổ độc đáo vẫn hằn rõ dấu tích cổ xưa. Ông Hạnh nhẩm tính: “Ngôi nhà này được xây dựng từ rất lâu, ước chừng khoảng 100 năm rồi. Dù cuộc sống có thay đổi nhưng chúng tôi luôn nhớ lời ông cha dặn, đó là giữ nếp nhà, nếp văn hóa cũng như truyền thống tốt đẹp của gia đình”.

Cách đó không xa, ngôi nhà 5 gian của ông Nguyễn Văn Bế hiện ra khiêm nhường, tĩnh lặng. Đây là 1 trong 2 ngôi nhà sàn ở Tân Lập mang giá trị lịch sử to lớn - nhà cụ Nguyễn Tiến Sự, nơi Bác Hồ đã ở và làm việc những ngày đầu khi Người mới về tới Tân Trào từ tháng 5 đến tháng 8/1945.

Mở chiếc cửa gỗ trên 150 năm, tiếng kẽo kẹt của bản lề cũ kỹ mở ra không gian của một nếp nhà cổ kính. Rót cốc nước chè tươi đón khách, ông Bế kể: “Nhà này là do ông nội tôi để lại, tôi là đời thứ 3. Ngoài một số cột gỗ sến thì phần lớn là gỗ xoan vườn. Sau này mái nhà bị dột, cánh cửa bị mối mọt, tôi có tu sửa lại nhưng vẫn tôn trọng nguyên bản hình hài của ngôi nhà cổ. Đây không chỉ là nơi gia đình hội tụ mỗi khi có giỗ chạp, mà còn để phục vụ du khách đến tham quan”.

Dấu ấn đậm nét về làng cổ ở Tân Lập còn là cây đa cổ thụ trên 300 năm tuổi. Cây đa Tân Trào nằm ở ngay đầu làng Tân Lập. Thuở xưa, cây đa này gồm hai cây mọc cách nhau khoảng 10 mét và được người dân bản địa gọi là cây đa ông và cây đa bà. Một trận bão xảy ra vào năm 1993 đã khiến cho cây đa ông bị đổ và còn một nhánh nhỏ. Cây đa bà cũng có dấu hiệu bị chết, lá bắt đầu ngả vàng. Để “cấp cứu” cây đa chính quyền địa phương đã nỗ lực đưa ra nhiều phương án hồi sinh cây đa. Sau gần 2 năm, cây đa đã dần hồi sinh và mọc lên nhiều chồi non như một dấu hiệu rằng sẽ tiếp tục sinh trưởng và phát triển tốt trên vùng đất lịch sử Tân Trào. 

Nhà sàn cụ Nguyễn Tiến Sự, nơi Bác Hồ đã ở và làm việc những ngày đầu khi Người mới về tới Tân Trào.

Bảo tồn làng gắn với phát triển du lịch

Đang say sưa trong câu chuyện về những ngôi nhà sàn, cây đa cổ, chúng tôi bị thu hút bởi tiếng hát Then, đàn tính rộn ràng từ ngôi nhà bên cạnh. Thấy chúng tôi có vẻ tò mò, Bí thư Chi bộ Trương Văn Trình giải thích: Đó là đội văn nghệ của làng đang tập hát để tối nay biểu diễn phục vụ khách du lịch. Ban đầu đội văn nghệ được thành lập với mục đích bảo tồn làn điệu then, cọi của dân tộc, nhưng khi Tân Lập phát triển thành Làng văn hóa du lịch, đội được Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Tuyên Quang tập huấn thêm về hát Then, cọi, phong cách biểu diễn, để phục vụ du khách.

Tân Lập hiện có 183 hộ, với 771 nhân khẩu, 97% là đồng bào dân tộc Tày. Những giá trị văn hóa ở làng Tân Lập không chỉ thể hiện qua kiến trúc nhà sàn mà còn qua trang phục, ngôn ngữ, tín ngưỡng, ẩm thực. Tại đây, du khách được chiêm ngưỡng những bộ trang phục truyền thống của người Tày với họa tiết hoa văn tinh xảo; được trải nghiệm nhiều hoạt động như chế biến chè; làm các món ăn truyền thống như: cơm lam, xôi ngũ sắc, bánh trứng kiến, nộm rau rớn; ngâm chân thuốc bắc hay bơi mảng, nghe hát then, đàn tính trên hồ Nà Nưa, tái hiện lại các trò chơi dân gian truyền thống của đồng bào người dân tộc Tày để du khách có dịp tham gia... Với những giá trị văn hóa độc đáo, Làng văn hóa du lịch Tân Lập đã trở thành một điểm đến hấp dẫn cho du khách trong và ngoài nước.

​

Thiếu nữ dân tộc Tày trong trang phục truyền thống hát Then.

Mặc dù có lịch sử hàng nghìn năm, lưu giữ nhiều giá trị lịch sử, kiến trúc, văn hóa độc đáo song hiện nay việc bảo tồn và phát huy giá trị của làng cổ Tân Lập là điều không hề dễ dàng. Bí thư Chi bộ Tân Lập Trương Văn Trình bày tỏ, tốc độ đô thị hóa nhanh chóng khiến nhiều giá trị độc đáo của làng đứng trước nguy cơ bị mai một, một số công trình hạng mục không được tu sửa thường xuyên nên đang xuống cấp. 

“Chúng tôi mong muốn nhận được sự quan tâm, hỗ trợ của các cấp, các ngành, UBND huyện trong việc tuyên truyền, bảo tồn và phát huy giá trị độc đáo của các làng cổ Tân Lập. Trong đó định hướng cho địa phương khai thác giá trị văn hóa làng cổ gắn với phát triển du lịch…” ông Trình nói.

Trải qua thăng trầm thời gian, Tân Lập hôm nay đang vươn mình nhưng vẫn không mất đi vẻ đẹp cổ kính, thơ mộng của làng cổ. Bởi vậy, khách phương xa, dù một lần đến thăm Làng văn hóa du lịch Tân Lập, sau mỗi cuộc gặp gỡ, tiếp xúc, hòa mình với nếp sống, nếp nghĩ của mỗi người dân sẽ có được những cảm xúc, ấn tượng riêng cho mình.