Từ tín ngưỡng cầu mùa

Lễ Đại phan đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Lễ Đại phan có tên gọi theo tiếng Sán Dìu là Hí Thai Van. Theo tiếng nói của dân tộc Sán Dìu “Thai Van” có nghĩa là Đại hội lớn nhất để những người muốn trở thành thầy cúng ra trình làng. Đây cũng là nghi lễ thăng chức cao nhất cho thầy cúng trở thành Đại phan (thầy bậc 4). Lễ Đại phan được bắt nguồn từ tín ngưỡng cầu mùa, cũng như tín ngưỡng đa thần.

Thầy cúng thực hiện nghi lễ Đại phan của người Sán Dìu ở xã Ninh Lai (Sơn Dương).

Thầy cúng Lại Văn Hòa, thôn Nam Hiên, xã Sơn Nam (Sơn Dương) cho biết, trên thực tế, người Sán Dìu vốn là cư dân có truyền thống làm ruộng nước, ban đầu chưa chinh phục được thiên nhiên, năm nào mưa thuận gió hòa thì phong đăng hòa cốc, năm nào hạn hán bão lụt thì mùa màng thất bát. Họ cho rằng con người chỉ có tác động phần nhỏ, còn phần nhiều đều quy vào các thế lực siêu nhiên. Các thế lực siêu nhiên có khả năng tự điều chỉnh sự tồn tại và ảnh hưởng đến đời sống con người. Nên khi mùa màng thất thu, họ cầu khấn thần linh phù hộ. Dần dần, họ đặt niềm tin vào lực lượng siêu nhiên và thần thánh. Việc thờ cúng thần thánh, cầu khấn thần nông phù hộ cho sản xuất nông nghiệp được hình thành.

Sự ra đời của Lễ Đại phan là nhu cầu thiết yếu của cuộc sống, lưu truyền từ đời này sang đời khác và trở thành nét sinh hoạt văn hóa tâm linh đặc sắc của đồng bào. Lễ được tổ chức vào dịp đầu năm mới để cầu mong cho dân làng được an yên, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt và xua đuổi tà ma. Trong Lễ Đại phan, thông qua sách cúng, thầy luôn đọc về lịch sử, cội nguồn, quá trình thiên di của người Sán Dìu, những khó khăn khi vượt sông biển tìm đến vùng đất mới. Từ đó, không chỉ người được thăng cấp mà cả những người tham dự có thể hiểu hơn về lịch sử, cội nguồn, nâng cao ý thức tự giác tộc người, nâng cao ý thức trong việc lưu truyền những câu chuyện cổ của người Sán Dìu, bảo tồn những phong tục, tập quán tốt đẹp lưu truyền mãi theo thời gian.

Lễ vật cúng tế trong Lễ Đại phan.

Nghi lễ độc đáo

Thầy cúng Dương Văn Tiến, xã Thiện Kế (Sơn Dương) cho biết, khi tiến hành lễ, người ta dựng một cây Phàn chốc (phàn trúc), giống như cây nêu, nhưng khác với cây nêu là làm bằng tre tươi to và dài suốt ngọn, khi dựng xong nhiều làng cùng nhìn thấy. Trên cây tre làm 12 nấc thang gắn với 12 lưỡi dao sắc tượng trưng cho 12 tầng trời để thầy cúng bước lên đọc thần chú và làm bùa phép. Tất cả các lưỡi dao gắn vào thân cây đều quay lưỡi lên trên. Trên đỉnh chót của Phàn chốc treo một tấm vải màu đỏ buông dài theo cây tượng trưng cho chiếc cầu nối âm dương, mặt đất và các tầng trời. Mọi người xa gần, làng trên xóm dưới đến dự đều sờ, ôm vào cây Phàn chốc, vì quan niệm sờ vào cây Phàn chốc quanh năm sẽ may mắn, ấm no, đủ đầy.

Mọi nghi thức thủ tục chính của Lễ Đại phan đều được tiến hành ở trong rạp đã dựng. Lễ vật bày cúng tế gồm có xôi trắng, oản, thịt gà, thịt lợn, cá, rượu, chuối cắt từng quả, rượu, chè, tiền vàng. Thầy thắp hương, đọc sớ điệp, tụng kinh, thổi tù và, nhảy múa liên tục. Thầy cúng đưa cho tất cả những người đã ghi tên mua sớ điệp mỗi người 4 tờ điệp, mỗi tờ có kích thước dài 20cm, rộng 5cm. Nội dung tờ điệp ghi những điều cụ thể về việc tổ chức Lễ Đại phan và những điều cần thiết cho người muốn làm thầy cúng. Tất cả những tờ điệp đều được đóng dấu giáp lai hay còn gọi là dấu hợp đồng (hạp thông ịn). Nửa âm được đem đốt đi, nửa dương người học giữ lại.

Lễ Đại phan của dân tộc Sán Dìu. 

Sau khi Phan chủ kết thúc tất cả các phần lễ sẽ đến phần hội. Phần hội diễn ra các trò chơi dân gian. Đây là dịp để người dân thỏa sức vui chơi sau những ngày làm việc vất vả, mệt mỏi. Hội không bị ràng buộc bởi những lễ nghi tôn giáo, lứa tuổi, giới tính mà là những sinh hoạt đời thường, để mọi người dự hội cùng tự do, bình đẳng vui chơi, tham gia vào các trò chơi dân gian tiêu biểu như: Múa lân, kéo co, thi đấu vật, hát Soọng cô... Những ngày diễn ra lễ hội, bất cứ ai đến vui chơi đều là khách quý, được dân làng mời cơm, cho ngủ trọ.

Lễ Đại phan có giá trị ở văn hóa, nghệ thuật, phản ánh đời sống tinh thần phong phú của người Sán Dìu. Tuy nhiên, hiện nay số lượng thầy Đại phan cao tay có rất ít, việc nhận thức của chính quyền địa phương và ý thức của đồng bào Sán Dìu trong việc bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống, việc truyền dạy vốn văn hóa dân gian còn hạn chế; các nghệ nhân đã cao tuổi. Vì vậy, sưu tầm, khai thác và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Sán Dìu nói chung, nghi lễ Đại phan nói riêng là việc làm cấp bách và cần thiết, nhằm góp phần bảo tồn và phát huy giá trị bản sắc văn hóa Tuyên Quang.

Ngành Văn hóa đã triển khai giải pháp cụ thể để bảo tồn Di sản văn hóa phi vật thể Lễ Đại phan của dân tộc Sán Dìu. Trọng tâm là mở những lớp học làm thầy, có chính sách đãi ngộ đối với người làm thầy; đầu tư kinh phí xây dựng hạ tầng phát triển du lịch tại địa phương; sưu tầm tư liệu sách cúng, tranh thờ, những nhạc cụ truyền thống dùng trong Lễ Đại phan; tuyên truyền để người dân hiểu sâu sắc giá trị của Lễ Đại phan trong đời sống văn hóa tinh thần...