Minh họa: Xuân Đức

Xưa, cây mận mọc hoang dã trong rừng. Quả không to, màu sắc không bắt mắt nhưng ngon bởi vị chua rôn rốt, vỏ giòn, và ngọt đậm. Gái Thượng Lâm duyên dáng, dịu dàng, chịu thương chịu khó. Vẻ đẹp thiên phú của người con gái Tày với ánh mắt biêng biếc, đôi tay cán bông se sợi, dệt vải, thêu thổ cẩm làm nên nét đẹp văn hóa ngàn đời nay. Thật ngạc nhiên, hai vùng đất cách nhau cả trăm cây số, mà câu ca vẫn đưa con người và thiên nhiên đến gần nhau. Câu ca khiến đồng bào thêm tự hào, yêu quý thiên nhiên, con người miền núi Tuyên Quang.

Mận và lê đã có từ xa xưa trên đất Hồng Thái, một miền đất nhiều mây trắng, lắm núi cao và lạnh hơn các vùng khác của Tuyên Quang đến vài độ. Cư dân sinh sống trên những triền núi cao, canh tác trên ruộng bậc thang mê hoặc chủ yếu là người Dao Tiền. Ngoài ra còn có đồng bào Mông, Tày. Sức lao động sáng tạo, cần mẫn từ đời này nối tiếp đời khác của họ đã tạc nên bức tranh quê núi. Ruộng như vân của đất, như sóng của núi. Ruộng bậc thang nơi đây chính là vân tay của người Dao Tiền đã in vào dáng núi. Mùa lúa chín, sóng đất vàng óng, cuộn xô, vỗ rì rào vào mẹ núi.  

Những rừng lê vài ha đất tới cả trăm cây được chăm chút, tỉa cành, đầu tư hệ thống tưới nước. Cả một con đường hoa lê, dài tới sáu cây số, ngót một ngàn cây từ bản Khau Tràng đi thôn Nà Mụ. Mới ngày nào lê được bà con bứng trồng dọc theo con đường bê tông uốn lượn, nay lê đã trổ hoa trắng cả góc trời. Mùa xuân, đến Hồng Thái là đến với vương quốc hoa lê của Tuyên Quang, bạn sẽ ngợp lòng dưới bầu trời hoa trắng.

 Những thân cây, cành lê mốc trắng, xù xì từng mảng địa y cộng sinh, đã nứt ra những chùm nụ bé xinh. Chúng xúm xít, chen chúc bên nhau, lóng lánh tựa chùm xà tích bạc của các thiếu nữ Dao. Muôn hạt mưa li ti, đậu hờ trên cánh mỏng. Mây và sương như dải khăn voan cũng tìm đến đây trú ngụ. Bầu trời trắng đục xà xuống thấp hơn. Chúng mang hơi nước cho cây. Dưới gốc cây, cỏ vừa kịp non xanh. Sắc trắng của hoa, màu xanh của cỏ, dường như chúng đang chạy đua với mùa xuân. Không ít du khách bất chợt thốt lên câu thơ của đại thi hào Nguyễn Du: 

“Cỏ non xanh rợn chân trời/Cành lê trắng điểm một vài bông hoa”.

Cuối tháng Hai, đầu tháng Ba là thời tiết đang rộ hoa. Từng mảng màu trắng ríu rít bên nhau. Từng cành hoa, giang tay nối những cây cầu hoa trắng. Lại gặp những cánh ong bay rù rì cần mẫn. Những chú ong mê mải kiếm mật, đã vô tình thụ phấn, kết trái cho cây. Người làm vườn vừa quét vôi cho từng gốc cây. Cây lê lúc này nhìn giống như cô gái Dao chân quấn xà cạp trắng, vừa bước lên từ cánh ruộng Khau Tràng. Đây đó, những mảng đá mốc meo, rêu mọc. Lê đã sống quen, thân thiện với đá. Bao hốc đá, dành dụm, nhường đất cho cây lê. Đá đứng, nằm quây quần quanh gốc. Lạ thay, thứ cứng rắn, khô khốc lại hòa quyện cùng lê mềm yếu, trong ngần.

Lang thang quanh bản, chúng ta sẽ gặp lê. Những gốc cây nâu xỉn giương cành lên trời, bên những mái ngói âm dương. Nhà người Dao rộng rãi, ấm áp như tấm lòng mình. Những ngôi nhà gần gụi, ở lưng núi, trên độ cao thấp khác nhau, tụ lại thành bản. Đồng bào dùng chung một nguồn nước. Mạch nước từ núi cao, quanh năm tuôn chảy, róc rách tìm về bản, rồi chia đến mọi nhà. Nước tưới mát cho cây vườn, đồng ruộng. Hoa lê thắp sáng trên mái ngói thâm trầm, hay mái ngói làm ngời lên những hoa, những nụ. Trang phục của người Dao Tiền cũng vậy, giữa màu chàm tối, nổi lên điểm sáng của hàng khuy bạc. Thời gian trôi đi, trái lê âm thầm lớn lên, cho đến khi được thu hoạch, lại khiêm tốn trong màu nâu giản dị.

Đã nhiều lần lên đây, lần nào tôi cũng thấy vui và nhớ. Nhớ một đêm Nà Mụ, ba anh em nằm chung một cái giường nhỏ. Lạnh nhưng ấm lòng. Sương bay, gió thổi thốc tháo bên ngoài. Nhà người Mông họ Lý vừa xây tạm mấy chỗ nghỉ để đón khách trọ. Ai đó mang trái ổi chín bên chân rừng về, thơm khắp nhà. Hình như có cả cành hoa lê nữa. Đêm như cổ tích của đại ngàn.